آداب و رسوم شب یلدا در ایران | خانواده ها در شب چله چه می کنند؟
شب یلدا یا همان شب چله به عنوان طولانی ترین شب سال شناخته می شود که در واقع آخرین شب پاییز هر سال است. آداب و رسوم شب یلدا در ایران در بیشتر شهرها مشترک است اما برخی از شهرها آداب و رسوم خاص خود را نیز دارند. در این مطلب از آلارمین قصد داریم بررسی کنیم که خانواده های ایرانی در شب یلدا چه می کنند و چه آداب و رسومی برای شب یلدا هنوز پابرجاست.
رسوم جذاب شب یلدا در شهر های مختلف ایران
شب یلدا آدابی خاص دارد که در شهر های مختلف ایران با اندکی تفاوت برگزار می گردد. از رسوم رایج در این شب می توان به سِرو تنقلات، قصه گویی بزرگان خانواده برای سایر اعضا و فال گیری با دیوان حافظ اشاره نمود. در این شب رسم بر آن بوده تا میزبان، دیوان حافظ را در اختیار بزرگ خانواده قرار دهد و آنگاه میهمانان هر کدام نیت کرده و وی برای آنان تفالی به حافظ می زند.
خواندن شاهنامه در کنار دیوان حافظ از دیگر رسوم رایج این شب به شمار می رود. در برخی شهرها آذین بندی درخت سرو مرسوم بوده است چراکه سرو مظهر ایستادگی در مقابل تاریکی و سرما محسوب می شده است.
شب یلدا خانواده ها در مناطق مختلف ایران چه می کنند؟
هر منطقه‌ای از ایران به توجه به فرهنگ، شرایط اقلیمی و آب و هوایی و بالطبع مواد خوراکی و میوه‌هایی که در این فصل از سال خوردن آن‌ها مرسوم است، شب یلدا را به شیوه خودشان برگزار می‌کنند. برای مثال در آداب و رسوم شب یلدا شهر تهران در گذشته خوردن هندوانه شب یلدا و خربزه و انار در کنار شب نشینی حرف نخست را می‌زد.
امسال شب یلدا کی هست؟
درواقع تاریخ دقیق شب یلدا به شمسی مصادف است با روز پنجشنبه، ۳۰ آذر ۱۴۰۲ و تاریخ دقیق شب یلدا ۱۴۰۲ به میلادی مصادف است با پنجشنبه ۲۱ دسامبر ۲۰۲۳. در تقویم قمری شب یلدا ۱۴۰۲ مصادف است با ۷ جمادی الاول سال ۱۴۴۵.
در آداب شب چله یا همان «چله گجه سی» به زبان آذری، خواننده‌ها و نوازنده‌ها که در زبان آذری به آن‌ها «عاشیق» می‌گویند تا پاسی از شب ساز می‌زدند و می‌خواندند. در آداب و رسوم شب یلدا همدان خوردن میوه به از اوجب واجبات است و در آداب و رسوم شب یلدا اصفهانی‌‌ها حتما باید در شب یلدا «انگور» بخورند و «پسته» یکی از شب چره‌های مهم سفره شب چله یا شب یلدا قزوینی‌هاست. در ادامه آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران را با هم مرور می‌کنیم.
شاهنامه خوانی
یکی از مهم‌ترین رسوم شب باستانی یلدا، شاهنامه‌خوانی است. در گذشته مرسوم بود، زمانی که اعضای خانواده دور هم جمع می‌شدند تا این شب را در کنار هم بگذرانند، بزرگان خانواده به خواندن شاهنامه پرداخته و قصه‌هایی از آن را نقل می‌کردند. این رسم همچنان در برخی از نقاط ایران و در میان خانواده‌های ایرانی برقرار است.
فال حافظ
گرفتن فال حافظ و خواندن آن هم یکی دیگر از رسوم مخصوص مراسم یلدا است. معمولا در این شب، بزرگترها دیوان حافظ را باز می‌کنند و چندین بیت از آن را می‌خوانند. سپس، هر فرد حاضر در مراسم نیت کرده و تفالی به حافظ می‌زند. بخشی از این شب طولانی به خواندن غزلیات حافظ و تعبیر فال می‌گذرد.
قصه خوانی یا مثل‌گویی
قصه‌خوانی یا مثل‌گویی یکی دیگر از آداب مخصوص گذران شب یلداست. در این شب قصه‌های کهن ایرانی از جمله قصه‌های اساطیری و قصه‌های دیگر مانند هزار و یک شب از زبان بزرگترها نقل می‌شود.
همینطور، مثل‌های قدیمی همراه با داستانی که در خود دارند گفته شده و همگی در قالب داستان‌های شیرین برای افراد دیگر روایت می‌شوند.
تازه عروسان و شب چلگی
یکی دیگر از رسومی که در شب یلدا انجام می‌شود، مربوط به تازه عروس‌هاست. در این شب بزرگترها برای کسانی که در آن یک سال ازدواج کرده‌اند، یک سینی یا طبق آماده می‌کنند. این طبق شامل خوراکی‌های سنتی این شب باستانی مانند: آجیل، انار، خرمالو و انجیر است.
هدیه رسمی جدید در شب یلدا
از خانواده ها گرفته تا دوستان و حتی کارفرماهای شرکت های برای تبریک این روز هدایایی در نظر گرفته اند. هدایای سازمانی چندین سال است که به یک رسم هر ساله تبدیل شده است.
در سالهای گذشته رسم هدیه دادن در شب یلدا معنایی نداشت اما حالا برای نشان دادن عشق و علاقه خود به همدیگر از هدیه دادن نیز استفاده می کنند . خرید صنایع دستی به عنوان هدیه مثل محصولات حصیری ، گلیم دستباف ، لباس، لوازم شخصی، سبد گل، پول نقد و…
غذاهای شب یلدا در شهرهای مختلف ایران + دستور تهیه
در گذشته‌های دور، که هنوز کرسی بخشی از اسباب خانه در زمستان بود، همه خوراکی‌های شب چله روی آن قرار می‌گرفت. مهمانان دور کرسی بزرگی که میزبان خانه تدارک می‌دید می‌نشستند. هندوانه‌ها و انارهای قاچ‌خورده را می‌خورند، گل می‌گفتند و گل می‌شنیدند. برخی سرگرم خوردن آجیل، برخی مشغول حافظ‌خوانی و برخی هم مشغول شنیدن فال گرفته می‌شدند.
گفتگوی آن‌ها ادامه داشت تا شام شب یلدا آماده سرو می‌شد. از آنجایی که ایران کشوری بزرگ است، هر شهری برای خودش خوراکی و غذای منحصر به فردی متناسب با فرهنگ آن منطقه دارد که به جشن باستانی یلدا رنگ و بوی بومی هم می‌بخشید.
غذاهای مخصوص شب یلدا در شهرهای مختلف
غذای شب یلدای شیراز
شیراز غذای مخصوص این شب هویج پلو یا کلم پلوست که بیشتر با مرغ و زعفران سرو می‌شود.
غذای شب یلدای خشیل در آذربایجان
غذای مخصوص شب یلدا در آذربایجان، که در قدیم بیشتر تهیه می‌شد، خشیل نام دارد. مواد اصلی تشکیل دهنده این غذا شامل بلغور، آرد سبوس دار گندم، شیر، عسل و کره است.
غذای شب یلدای قزوین
قزوین که در آن خورش انار (انار پلو) یا ناردون در مازندران را به عنوان غذای اصلی سرو می‌کنند.
غذای شب یلدای خوزستانی‌ها
اهوازی‌ها و خوزستانی‌ها به غذاهای دریایی علاقه خاصی دارند. در ضمن سبزی‌های محلی و بومی این استان هم برای طعم دادن به این غذاها استفاده می‌شوند. از طرفی طعم تند و تیز غذاهای اهوازی مشهور است. در میان غذاهای شب یلدای اهوازی‌ها، قلیه ماهی و ماهی شکم پر جایگاه ویژه‌ای دارد.
غذای شب یلدا در سنندج
سنندجی‌ها برای شب یلدا، دلمه برگ مو یا دلمه کلم برگ درست می‌کنند. محتوای دلمه‌ها معمولا گوشت چرخ‌کرده، برنج و … است. علاوه بر دلمه، خوراکی‌های دیگری مثل ماست، روغن، کره محلی، شیره انگور، رب انار، پیاز و خربزه ترش را هم می‌توانید در سفره شام سنندجی‌ها ببینید.
رسم غذای شب یلدا در لرستان
غذای شب یلدای لرستانی‌‌ها سبزی پلو با ماهی، قورمه سبزی و … است. اما یک پیش غذای مخصوص شب یلدای لرستانی «گندم شیره» است. برای درست کردن گندم شیره باید گندم از چند ساعت قبل در شیره خیسانده شود. به این ترکیب نمک و زردچوبه هم اضافه می‌شود. سپس آن را روی ساج، برشته و با خلال بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط و سرو می‌کنند.
خاگینه خرما غذای شب یلدای زنجانی‌ها
در شهر زنجان، برای شام شب یلدا، خاگینه خرما درست می‌کنند. معمولا این شام برای شب یلدا با خرمای زاهدی درست می‌شود. کشمش، خلال بادام، پسته، تخم مرغ و پیاز به همراه ادویه‌‌های معطر، اجزای اصلی این غذا به شمار می‌روند. در این غذا حتما باید هسته‌های خرما گرفته شود و می‌توان خاگینه خرما را در فر یا بدون فر و در قابلمه تهیه کرد.
آش لبوی اراکی‌ها
در استان مرکزی، خوردن چغندر قرمز یا لبو در فصل پاییز طرفداران زیادی دارد و به شکل‌‌های مختلف در غذاهای متنوعی استفاده می‌شود. آش لبو به عنوان یک غذای سبک یا پیش غذای خوشرنگ در شب یلدا پخته می‌شود.
رسم غذای شب یلدا در گیلان
اگر سری به گیلان و شهرهای اطراف آن زده باشید، می‌‌دانید که خورش اناربیج بین مردم این شهر چقدر معروف و پرطرفدار است. به انار بیج «سبزی فسنجان» هم گفته می‌شود، به این خاطر که طرز تهیه آن شبیه خورش فسنجان است.
رسم غذای شب یلدا در تهران
شاید جالب باشد بدانید که از قدیم تهرانی‌ها برای شام شب یلدا رسم و رسوم خاصی نداشتند، ولی در این شهر معمولا برای شب یلدا سبزی پلو با ماهی طبخ می‌شود. از غذاهای شب یلدا در تهران می توان به آش شله قلمکار برای شب چله اشاره کرد. در کنار این‌ها دمپختک یا دم‌پخت باقالی برای شام یلدا پخته و سرو می‌شود.
رسم غذای شب یلدا در سیستان بلوچستان
شام شب یلدا در سیستان بلوچستان نیز همانند دیگر شهرهای ایران با به جا آوردن رسم و رسوم یلدایی و تدارک شام شب چله برگزار می‌شود. در این شب مردم سیستان بلوچستان هندوانه را همراه با پودری به نام «شیرینک» سرو می‌کنند.
رسم غذای شب یلدا در کرمان
در این شب آیینی، همچنین درست کردن غذاهای سنتی این استان مثل زیره پلو، کشک کدو، لپه پلو کرمانی و … متداول است.
با وجود غذاهای محلی، خورشت فسنجان همچنان یکی از رایج‌ترین غذاهای یلدایی است که در اکثر نقاط ایران پخته می‌شود.
